Ludy staroeuropejskie

             30 tysięcy lat po traumatycznych w skutkach wydarzeniach spowodowanych przez największą jak  dotychczas w dziejach ludzkości supereerupcję w wydaniu sumatrzańskiego superwulkanu Toba, około 40 tysięcy lat temu, doszło do kolejnej wielkiej katastrofy.

Jej sprawcą był wulkan w rejonie włoskiego Neapolu, na  Polach Flegrejskich. W wyniku masywnej erupcji  (ocenianej wg ośmiostopniowej skali VEI  jako 6) w powietrze wystrzeliły chmury popiołu, stopniowo opadające na ziemię.

Ślady popiołów znajdowane są na terenie dzisiejszej Rosji i Ukrainy, zaś odłamki skał wulkanicznych pochodzących z tej erupcji odkryto nawet na Grenlandii.

W wyniku eksplozji na Polach Flegrejskich w rejonie Morza Śródziemnego i nieco mniej intensywnie w pozostałych częściach Europy doszło wtedy do znacznych „zmian biokulturowych”. Według rosyjskich uczonych, Liubov Vitalieny Golovanovej i Vladimira Borisovicha Doronicheva, ówcześnie miał miejsce nie jeden, ale dwa wybuchy, które spowodowały gwałtowną zmianę klimatu na dużo chłodniejszy i bardziej suchy niż uprzednio oraz przyczyniły się do eksterminacji neandertalczyków, a także zajęcia ich miejsca przez Homo sapiens z rodów genetycznych określanych jako C1 oraz pochodnych z zespolonej haplogrupy IJK. Uczeni   oparli  swoje wnioski na odkryciach pochodzących z Jaskini Mezmaiskaya w górach Kaukazu w południowej Rosji, w miejscu bogatym w neandertalskie kości i artefakty. Wykopaliska w kaukaskiej jaskini, ujawniają dwie odrębne warstwy pyłu wulkanicznego. Próbki osadów wykazują znacznie zmniejszone stężenia pyłków roślinnych w porównaniu do otaczających warstw. Wskazuje to na dramatyczną zmianę powodującą chłodniejszy i bardziej suchy klimat. Pierwsza i druga z tych erupcji oznaczała koniec obecności neandertalczyków w Mezmaiskaya. Wniosek jest uzasadniony, ponieważ w warstwach geologicznych poniżej drugiego złoża popiołu znaleziono liczne kości neandertalczyka, a także kamienne narzędzia i kości zwierząt drapieżnych. Nie znaleziono ich w górnych pokładach wykopaliska.

Warstwy popiołu pokrywają się chronologicznie z tzw. czynnikiem Ignimbrite, tj. wybuchem wulkanicznym około 40 000 lat temu na Polach Flegrejskich. Mniejsza erupcja miała miejsce w tym samym czasie w górach Kaukazu. 

Naukowcy twierdzą, że erupcje te – w związku z długo utrzymującymi się w atmosferze chmurami popiołu, które przesłaniały promienie słoneczne – spowodowały „wulkaniczną zimę”.

Zmiany klimatyczne zaistniałe 40 tysięcy lat temu zniszczyły ekosystemy regionu i prawdopodobnie doprowadziły do ​​skrajnej depopulacji neandertalczyków, a także zwierzyny, oraz spowodowały poważne zmiany w strefach ich bytowania.

Antropologowie od dawna zastanawiają się nad zniknięciem neandertalczyków i równolegle przebiegającym wzrostem populacji współczesnych ludzi. Czy istniała jakaś przewaga, która pomogła Homo sapiens wyeliminować neandertalczyków? 

Badania rosyjskich uczonych sugerują, że ich zaletą mogła być po prostu lokalizacja geograficzna. Otóż społeczności Homo sapiens, charakteryzujące się pochodnymi makro-haplogrupy IJK (I, I1, I2), w czasie wybuchu wulkanicznego na Polach Flegrejskich zajdowały się na obszarze bardziej południowej części zachodniej Eurazji. Odległość zamieszkania od miejsc eksplozji pozwoliła im uniknąć  najbardziej niszczących ich skutków. Społeczności z haplogrupą C1, mimo że dotknięte skutkami eksplozji, również przetrwały, prawdopodobnie w odleglejszych rejonach Europy Zachodniej lub Wschodniej. W przetrwaniu poszczególnych grup ludzkich odgrywała swoją rolę również liczebność populacji.

Kiedy kolejne fale Homo sapiens zajmowały obszary Europy, neandertalczycy stanowili liczebnie bardzo małą społeczność w fazie skrajnej depopulacji i nie stanowili  konkurencji dla człowieka współczesnego. Około 25 tysięcy lat temu, czyli tuż przed całkowitym wyginięciem naszych kuzynów, na jednego neandertalczyka przypadało aż dziesięciu ludzi gatunku Homo sapiens.

Pozostałe jeszcze niewielkie grupy uległy procesowi wchłaniania przez bardziej dynamicznych Homo sapiens, prawdopodobnie z nimi się krzyżując. Neandertalczycy zniknęli z areny dziejów, ale pamięć o nich została zapisana w genach człowieka współczesnego.

Mówimy o czasach, kiedy pierwsi napływający do Europy Homo sapiens zainicjowali i rozwijali kolejne kultury. Później dzieło to kontynuowały następne grupy.

Populacje z genotypem, wywodzącym się od nosicieli haplogrupy IJ, stanowią obecnie znaczącą część europejskich społeczeństw (zwłaszcza z obszaru Skandynawii i Bałkanów), Anatolii oraz Bliskiego Wschodu.

Z zespolonej haplogrupy IJ około 28 tysięcy – 24 tysięcy lat temu, prawdopodobnie w rejonie Bałkanów, wyodrębniła się haplogrupa I. Był to pierwszy rdzennie europejski ród genetyczny. Najdawniejsze szczątki ludzkie (sprzed około 28 tysięcy lat temu), zawierające tę haplogrupę, znaleziono w jaskini w pobliżu austriackiego miasta Krems. Obecnie nosiciele haplogrupy I-M170 są jedną z najliczniejszych społeczności europejskich. Pochodne tej haplogrupy można znaleźć u większości  społeczeństw europejskich. W największej liczbie występują one w wielu krajach Europy Północnej i Południowo-Wschodniej. Posiada je około 20% wszystkich mężczyzn zamieszkujących ten kontynent. Większa liczebnie jest jedynie grupa mężczyzn posiadająca pochodne indoeuropejskiej haplogrupy R.

Z maksymalną częstotliwością haplogrupa I występuje na obszarze Bałkanów, a szczególnie w dzisiejszej Hercegowinie. Jako ciekawostkę należy potraktować to, że w tym rejonie, a zwłaszcza w Alpach Dynarskich, wśród mężczyzn będących nosicielami tej haplogrupy notuje się średnio najwyższy wzrost na świecie. Wynosi on 184 cm na obszarze Sarajewa, 182 cm w niektórych rejonach Bośni i 186 cm na niektórych obszarach Hercegowiny.

Około 28 000 lat temu z europejskiej haplogrupy I – najpewniej na Bałkanach – wyłoniła się w drodze mutacji I1. Ludność z tą charakterystyką rozprzestrzeniła się z północnych Niemiec na Jutlandię, Skandynawię, Wyspy Brytyjskie i obszar podalpejski. Obecnie haplogrupa I1 występuje z dużą częstotliwością wśród mężczyzn w południowej Norwegii, południowo-zachodniej Szwecji i Danii (ok. 35% ogółu populacji) czy zachodniej Finlandii (ok. 40%).

Mniej więcej w tym samym czasie wyłoniła się haplogrupa I2. Prawdopodobnie wykształciła się ona wśród ludności zamieszkującej południową Europę około 15 000–17 000 lat temu. Obecnie z wysoką częstotliwością występuje wśród mężczyzn zamieszkujących zachodnie Bałkany.

Ludność z kolejnymi mutacjami tej haplogrupy, a w jej obrębie z podgrupą I2a1a, zasiedliła Sardynię. Społeczność z mutacjami haplogrupy I2a1b współcześnie rozpowszechniona jest w Europie Środkowej i Wschodniej, głównie na Bałkanach Zachodnich.  w szczególności w Dalmacji (50–60%) oraz Bośni i Hercegowinie (do 71%, średnio 40–50%).

Ludność z haplogrupą I1 oraz z kolejną, określaną jako I2b, 8 tysięcy lat temu tworzyła archeologiczne kultury na obszarze Jutlandii i południowej Skandynawii. Nosiciele tych grup genetycznych są licznie reprezentowani zarówno wśród ludów określanych jako słowiańskie, germańskie, czy romańskie [patrz mapka: rozmieszczenie we współczesnej Europie ludności należącej do haplogrup Y-DNA].

To te – w istocie swej rodzime, staroeuropejskie populacje – wyrosłe z ludności charakteryzującej się zespoloną haplogrupą IJ, wraz z wcześniej przybyłymi grupami będącymi nosicielami haplogrupy C1 oraz inne (CT, F) tworzyły kolejne kultury na kontynencie europejskim.

Literatura

1/Simon J. Armitage, Sabah A. Jasim, Anthony E. Marks, Adrian G. Parker, Vitaly I. Usik, Hans-Peter, The Southern Route “Out of Africa”: Evidence for an Early Expansion of Modern Humans into Arabia, “Science”, 28 Jan. 2011.  2/Significance of Ecological Factors in the Middle to Upper Paleolithic Transition, “The University of Chicago Press Journals”, Volume 51, Number 5, October 2010,  3/Volcanoes wiped out Neanderthals, new study suggests, “Science Daily”, October 7, 2010.  4/ Ildus Kutuev, Lovorka Barać, Richard Villems, Chiara Magri, Ornella Semino, Phylogeography of Y-Chromosome Haplogroup I Reveals Distinct Domains of Prehistoric Gene Flow in Europe, AJHG, 2018 . 5/ https://www.cell.com/ajhg/abstract/S0002-9297(07)62002-3?cc=y. 6/P.A. Underhill, N.M. Myres, S. Rootsi, C.T. Chow, A.A. Lin, R.P. Otillar, R. King, L.A. Zhivotovsky, O. Balanovsky, A. Pshenichnov, K.H. Ritchie, L.L. Cavalli-Sforza, T. Kivisild, R. Villems, S.R. Woodward, New Phylogenetic Relationships for Y-chromosome Haplogroup I: Reappraising its Phylogeography and Prehistory, in P. Mellars, K. Boyle, O. Bar-Yosef and C. Stringer (eds.), Rethinking the Human Evolution (2007), pp. 33–42,  The mountains of giants: An anthropometric survey of male youths in Bosnia and Herzegovina,  ”Royal Society Open Science”, April 2017. 7/[https://www.researchgate.net/publication/316070723_The_mountains_of_giants_An_anthropometric_survey_of_male_youths_in_Bosnia_and_Herzegovina.

8/ Marjanovic D., Fornarino S., Montagna S., et al. (November 2005), The peopling of modern Bosnia-Herzegovina: Y-chromosome haplogroups in the three main ethnic groups, “Ann. Hum. Genet.“ 69 (Pt 6): 757–63. doi:10.1111/j.1529-8817.2005.00190.x. PMID 16266413,  Pericic M., Lauc L.B., Klaric I.M., et al. (October 2005),. 9/High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations, “Mol. Biol. Evol.” 22 (10): 1964–75. doi:10.1093/molbev/msi185. PMID 15944443. 10/ A.Klosow, Gaplogruppa I, Wiestnik Rossijskoj Akademii DNK-genealogii.